قوله تعالى: یا أیها الناس و این ناس مشرکان قریشاند و موعظة و شفاء و هدى و رحمة همه صفات قرآناند موعظة خواند زیرا که در آن هم وعظ است و هم زجر، مطیع بوى پند پذیرد و در طاعت بیفزاید عاصى پند گیرد و از معصیت باز ایستد، شفا خواند زیرا که درد جهل را دارو است، و بیمارى شک را درمان. هدى و رحْمة خواند بیگانه را بر راه میخواند و آشنا را بر صواب میراند، هدایت را سبب است و نجات را وسیلت، رحمت مومنان است و تذکره خایفان، و تبصره دوستان و قیل: و رحْمة للْموْمنین اى نعمة من الله لاصحاب محمد ص.
قلْ یا محمد للمومنین بفضْل الله و برحْمته فبذلک فلْیفْرحوا میگوید: بفضل خدا و رحمت او شاد باشید این «باء» بفضل الله، خود تمام است بمعنى. و این «باء» بذلک بدل است از آن در آورد که سخن متطاول گشت هو خیْر یعنى فضل الله خیر، فضل و رحمت یاد کرد و آن گه جواب سخن با فضل برد تنها و این در عربیت مشهور است و در قرآن این را نظائر است فلْیفْرحوا بیاء تجمعون بتا قرائت ابو جعفر است و شامى. و المعنى فلیفرح المومنون بذلک فهو خیر مما تجمعونه ایها المخاطبون فلتفرحوا، و تجمعون بتاء مخاطبه قرائت یعقوب است بروایت رویس یعنى فلتفرحوا یا معشر المومنین هو خیر مما تجمعون من الاموال لان منافع القرآن و الایمان تبقى لصاحبه و منافع الاموال تفنى و تورث صاحبها الندامة فى العقبى. اما تفسیر فضل و رحمت آنست که مصطفى ص گفت: قال بفضل الله یعنى القرآن و برحمته ان جعلکم من اهله.
ابن عباس گفت: فضل الله، الایمان و رحمته القرآن. ابن عمر گفت: فضل الله، الایمان و رحمته تزیینه فى القلب، یقول الله تعالى: و زینه فی قلوبکمْ سهل بن عبد الله گفت: فضل الله، الاسلام و رحمته السنة. و قیل: فضل الله، النعم الظاهرة و رحمته النعم الباطنة.
یقول الله تعالى: و أسْبغ علیْکمْ نعمه ظاهرة و باطنة و قیل: فضله إن الذین سبقتْ لهمْ منا الْحسْنى و رحمته أولئک عنْها مبْعدون و قیل: فضل الله القرآن لان الله تعالى سمى القرآن عظیما و سمى فضله عظیما، فقال تعالى: و لقدْ آتیْناک سبْعا من الْمثانی و الْقرْآن الْعظیم و قال: تعالى و کان فضْل الله علیْک عظیما فکانه قال: و کان فضْل الله علیْک عظیما ان آتاک القرآن العظیم، و رحمته محمد ص قال تعالى: و ما أرْسلْناک إلا رحْمة للْعالمین و قال النبى ص: «انما انا رحمة مهداة»
و قیل: فضل الله قوله حبب إلیْکم الْإیمان و رحمته کره إلیْکم الْکفْر و قیل: فضله، اظهار الجمیل. و رحمته، ستر القبیح. و فى الدعاء یا من اظهر الجمیل و ستر على القبیح ذو النون: گفت رحمت عام است که گفت: رحْمتی وسعتْ کل شیْء و فضل خاص است که گفت: و بشر الْموْمنین بأن لهمْ من الله فضْلا کبیرا و امت محمد را در این آیت شرفى است تمام که ایشان را در مرتبت فضل برابر پیغامبر نهاد، فقال تعالى للنبى: و کان فضْل الله علیْک عظیما و قال لامته: و بشر الْموْمنین بأن لهمْ من الله فضْلا کبیرا.
قوله: قلْ أ رأیْتمْ ما أنْزل الله این خطاب با قریش است که ایشان چیزهایى حرام کردند بخویشتن چون: بحیره و سائبه و وصیله و حامى و چیزهایى حجر کردند از انعام و حرث بخویشتن و ماههایى حرام کردند بخویشتن به نسیئى و همچنین چیزهایى حلال کردند بخویشتن از حرام چون خون و مردار، و ذلک قوله: و إنْ یکنْ میْتة فهمْ فیه شرکاء و حلال گرفتن شعائر و هدى و آنچه در آن آیت است که لا تحلوا شعائر الله و مردان از زنان میراث بردن، و ذلک قوله: لا یحل لکمْ أنْ ترثوا النساء کرْها اینست تحریم و تحلیل قریش که رب العالمین میگوید: أ رأیْتمْ ما أنْزل الله یعنى من تحلیل رزْق لکم فجعلْتمْ منْه حراما و حلالا قلْ آلله أذن لکمْ فى هذا التحریم و التحلیل أمْ على الله یعنى بل على الله تفْترون و هو قولهم: و الله أمرنا بها معنى آنست که الله شما را دستورى داد در تحریم و تحلیل، نداد دستورى بلکه بر الله شما دروغ سازید همانست که جایى دیگر گفت: آلذکریْن حرم أم الْأنْثییْن قلْ منْ حرم زینة الله و لا تقولوا لما تصف ألْسنتکم الْکذب هذا حلال و هذا حرام لتفْتروا على الله الْکذب و شرح وجوه این در سورة المائدة و الانعام مفصل است.
و ما ظن الذین یفْترون على الله الْکذب یوْم الْقیامة اى ما ظنهم ذلک الیوم بالله و قد افتروا على الله، یعنى أ یحسبون ان الله لا یواخذهم به و لا یعاقبهم علیه؟ کلا إن الله لذو فضْل على الناس بتاخیر العذاب و بما انزل من الرزق و وسع على العباد و لکن أکْثرهمْ لا یشْکرون الله على نعمه.
و ما تکون یا محمد فی شأْن اى امر من امورک، و جمعه شئون تقول العرب ما شانت شانه، اى ما عملت عمله. و شان الرأس الخطوط التى تکون فى الهامة.
واحدها، شان و معناه اى وقت تکون فى شأن من عبادة و ما تتْلوا منْه اى من الله من قرآن انزله علیک و لا تعْملون منْ عمل تلاوت قرآن و عمل بندگان از هم جدا کرد این دلیل است که قرائت قرآن بلفظ خواننده نه مخلوق است و نه در شمار اعمال وى است بخلاف قول لفظیان و جهمیان، احمد حنبل گفت: اللفظیة شر من الجهمیة لان قولهم و کفرهم اغمض. و از احمد حنبل پرسیدند از قومى که گویند الحمد لله چون بقصد قرآن خواندن گویى نه مخلوق است و چون بقصد شکر نعمت گویى مخلوق است. احمد خشم گرفت و دست برسائل افشاند، گفت: این سخن دروغ است و باطل.
ما کان غیر مخلوق فهو على الالسن غیر مخلوق و ما کان مخلوقا فهو على الالسن مخلوق.
و قال ابو سعید یحیى بن منصور من اشار الى لفظ او تحریک لسان او استماع آذان او کتابة او تحریک اصابع او حفظ بالقرآن ان شیئا منها مخلوق فهو کافر. و هذا قول احمد بن حنبل لان ما یحصل ملفوظا بلفظ مخلوق او یحصل مکتوبا بکتابة مخلوقة فانه مخلوق و لا تعْملون منْ عمل إلا کنا علیْکمْ شهودا نشاهد ما تعملون.
إذْ تفیضون اى تاخذون و تدخلون فى ذلک العمل. این خطاب با مصطفى است و امت وى، و افاضت هموار رفتن بود در کار. میگوید: شما هیچ کار نکنید و در هیچ کار نروید که نه ما بشما داناایم و آگاه و مىبینیم شما را در آن کار آن گه که در آن میروید و میکنید و ما یعْزب عنْ ربک قرائت کسایى یعزب بکسر زاء است و هما لغتان کقوله یعکفون و یعکفون و یعرشون و یعرشون و العزبة و العزوبة بعد الانسان عن التزوج، و العذاب البعید، یقال رجل عزب و امراة عزبة منْ مثْقال ذرة من صلت است و معناه لا یعزب اى لا یغیب و لا یبعد عن ربک مثقال ذرة اى وزن ذرة و انما قال للوزن مثقالا لان الشیء لا یوزن حتى یکون له ثقل و ذرة النملة الحمراء الصغیرة ضربها الله مثلا بصغر جرمها و خفة وزنها فی الْأرْض و لا فی السماء در قرآن ارض بهفت وجه آید یکى آنست که زمین بهشت خواهد و ذلک فى قوله و أوْرثنا الْأرْض نتبوأ من الْجنة همانست که در سورة الانبیاء گفت: أن الْأرْض یرثها عبادی الصالحون یعنى ارض الجنة. وجه دوم ارض شام است، زمین مقدسه و هو قوله: یسْتضْعفون مشارق الْأرْض همانست که جایى دیگر گفت و نجیْناه و لوطا إلى الْأرْض التی بارکْنا فیها یعنى الارض المقدسة. وجه سیوم ارض مدینه است و ذلک فى العنکبوت یا عبادی الذین آمنوا إن أرْضی واسعة یعنى ارض المدینة یأمرهم بالهجرة الیها، همانست که در سورة النساء گفت: أ لمْ تکنْ أرْض الله واسعة و در بنى اسرائیل گفت: و إنْ کادوا لیسْتفزونک من الْأرْض و قال فى النساء یجدْ فی الْأرْض یعنى ارض المدینة مراغما کثیرا و سعة چهارم زمین مکه است و ذلک فى قوله أ و لمْ یروْا أنا نأْتی الْأرْض ننْقصها منْ أطْرافها و در سورة الانبیاء گفت: ننْقصها منْ أطْرافها أ فهم الْغالبون و در سورة النساء گفت: کنا مسْتضْعفین فی الْأرْض یعنى ارض مکة.
پنجم زمین مصر است چنان که گفت: اجْعلْنی على خزائن الْأرْض اى على خراج ارض مصر. و قال مکنا لیوسف فی الْأرْض و قال تعالى: فلنْ أبْرح الْأرْض و قال: إن فرْعوْن علا فی الْأرْض و نرید أنْ نمن على الذین اسْتضْعفوا فی الْأرْض إن الْأرْض لله یورثها منْ یشاء منْ عباده یا قوْم لکم الْملْک الْیوْم ظاهرین فی الْأرْض و یسْتخْلفکمْ فی الْأرْض أوْ أنْ یظْهر فی الْأرْض الْفساد مراد باین همه زمین مصر است. ششم زمین اسلام است چنان که گفت: أوْ ینْفوْا من الْأرْض یعنى ارض العرب ارض الاسلام همانست که گفت: إن یأْجوج و مأْجوج مفْسدون فی الْأرْض یعنى ارض العرب و هى ارض الاسلام: وجه هفتم ارض الاسلام یعنى جمیع الارضین همه زمینها در تحت آن شود کقوله تعالى: و ما منْ دابة فی الْأرْض إلا على الله رزْقها یعنى جمیع الارضین و کذلک قوله: و لوْ أن ما فی الْأرْض منْ شجرة أقْلام و کذلک قوله: فی الْأرْض و لا فی السماء و نظائر این فراوان است و لا أصْغر منْ ذلک و لا أکْبر حمزه و یعقوب اصغر و اکبر هر دو را برفع خوانند باقى بنصب خوانند، من رفع فالمعنى ما یعْزب عنْ ربک منْ مثْقال ذرة... و لا أصْغر منْ ذلک و لا أکْبر و من نصب فالمعنى، ما یعزب عن ربک من مثقال ذرة و لا اصغر من ذلک و لا اکبر و الموضع موضع خفض الا انه فتح لانه لا ینصرف إلا فی کتاب مبین و هو اللوح المحفوظ.
ألا إن أوْلیاء الله اولیاء جمع ولى است و ولى بر وزن فعیل است مبالغة من الفاعل و هو من توالت طاعاته من غیر ان یتخللها عصیان، و روا باشد که فعیل بمعنى مفعول بود همچون جریح و قتیل، فیکون الولى من یتوالى علیه احسان الله و افضاله، و قد یکون بمعنى کونه محفوظا فى عامة احواله من الزلات و کما ان النبی لا یکون الا معصوما فالولى لا یکون الا محفوظا، و الفرق بین المعصوم و المحفوظ ان المعصوم لا یلم بذنب البتة و المحفوظ قد یحصل منه هنات و قد یکون له فى الندرة زلات و لکن لا یکون له اصرار اولئک الذین یتوبون من قریب و عن سعید بن جبیر قال سئل رسول الله ص: من اولیاء الله؟ قال: هم الذین اذا رأوا ذکر الله و قال النبی ص قال الله تعالى: ان اولیائى الذین یذکرون بذکرى و اذکر بذکرهم و عن عمر الخطاب قال قال: رسول الله ص: «ان من عباد الله لاناسا ما هم بانبیاء و لا شهداء یغبطهم الانبیاء و الشهداء یوم القیمة بمکانهم من الله. فقال: رجل من هم یا رسول الله و ما اعمالهم لعلنا نحبهم بذلک؟
قال: رجال یتحابون بروح الله من غیر ارحام بینهم و لا اموال یتعاطونها بینهم فو الله ان وجوههم نور و انهم لعلى منابر من نور لا یخافون اذا خاف الناس و لا یحزنون اذا حزنوا. ثم قرأ ألا إن أوْلیاء الله لا خوْف علیْهمْ و لا همْ یحْزنون و عن ابى ادریس الخولانى عن ابى الدرداء قال سمعت رسول الله ص یقول: قال الله عز و جل حقت محبتى للمتحابین فى، و حقت محبتى للمتزاورین فى، و حقت محبتى للمتجالسین فى، الذین یعمرون مساجدى بذکرى و یعلمون الناس الخیر و یدعونهم الى طاعتى اولئک اولیائى الذین اظلهم فى ظل عرشى و اسکنهم فى جوارى و او منهم من عذابى و ادخلهم الجنة قبل الناس بخمس مائة عام یتنعمون فیها و هم فیها خالدون. ثم قرأ نبى الله ص «ألا إن أوْلیاء الله لا خوْف علیْهمْ و لا همْ یحْزنون و قال امیر المومنین ع «اولیاء الله قوم صفر الوجوه من السهر، عمش العیون من العبر، خمص البطون من الخوى، یبس الشفاه من الدوى.
قوله: الذین آمنوا و کانوا یتقون خواهى در آیت اول پیوند، و معنى آنست که اولیاء خدا ایشاناند که ایمان آوردند و پرهیزکاراناند و باین معنى یتقون وقف است و سخن تمام شد، و اگر خواهى بر یحزنون سخن بریده کن وانگه الذین آمنوا ابتدا کنهم الْبشْرى
خبر ابتدا بود.
لهم الْبشْرى فی الْحیاة الدنْیا و فی الْآخرة
میگوید: مومنانرا بشارت است در این جهان و در آن جهان، درین جهان خواب نیکو است که خود را بینند یا ایشان را بینند، و در آن جهان بهشت. هکذا
روى عن النبی ص فیما روى عن ابى الدرداء قال: سألت رسول الله ص عن قول الله تعالىهم الْبشْرى فی الْحیاة الدنْیا و فی الْآخرة
قال هذه البشرى فى الآخرة قد عرفناها، فما البشرى فى الحیاة الدنیا؟ قال: الرویا الصالحة یراها الرجل او ترى له. و فى الآخرة الجنة.
و فى روایة عبادة قال: سالت عنها رسول الله فقال: هى الرویا الصالحة یراها المومن لنفسه او ترى له و هو کلام یکلم به ربک عبده فى المنام.
و عن عائشة ان النبی ص قال: لا یبقى بعدى من النبوة شىء الا المبشرات. قالوا: یا رسول الله و ما المبشرات؟ قال: الرویا الصالحة یراها الرجل او ترى له.
و عن ابى قتادة الانصارى عن رسول الله قال: الرویا الصالحة من الله و الرویا السوء من الشیطان، فمن راى رویا یکرهها فلینفث عن یساره ثلثا و لیتعوذ بالله من الشیطان الرجیم، فانها لا تضره و لا یخبرها احدا و ان راى رویا حسنة فلیستبشر بها و لا یخبرها الا من یحبه»
و قال النبی ص: الرویا ثلث الرویا الصالحة بشرى من الله و رویا اخرى من الشیطان و رویا من حدیث النفس»
و قال: اصدقکم رویا اصدقکم حدیثا و رویا المومن جزء من ستة و اربعین جزء من النبوة»
این خبر را دو معنى گفتهاند یکى آنست که مصطفى را چهل و شش معجزه بود و خوابهاى او یکى از آن جمله بود که وى هر چه در خواب دید در بیدارى دید و لذلک قال تعالى: لقدْ صدق الله رسوله الروْیا بالْحق معنى دیگر گفتهاند که مصطفى ص چهل ساله بود که وحى آمد بوى و پیش از آمدن جبرئیل شش ماه در خواب وحى بوى مىآمد و مدت نبوت و وحى بیست و سه سال بود و بیست و سه سال بتفصیل چهل و شش بار شش ماه بود، پس درست شد که این شش ماه که وحى بوى اندر خواب بود جز وى است از چهل و شش جزو از مدت نبوت و وحى بدو ص. قال: عطاءهم الْبشْرى فی الْحیاة الدنْیا
یعنى عند الموت تاتیهم الملائکة بالرحمة و البشارة من الله و تاتى اعداء الله بالغلظة و الفظاظة و فى الآخرة عند خروج نفس المومن یعرج بها الى الله کما تزف العروس یبشر برضوان من الله، قال الله تعالى الذین تتوفاهم الْملائکة طیبین الآیة. قال ابن کیسان هى ما بشرهم الله فى الدنیا بالکتاب و الرسول انهم اولیاء الله و یبشرهم فى قبورهم و فى کتبهم التى فیها اعمالهم بالجنة، و یحکى عن ابى بکر محمد بن عبد الله الجوزقى یقول رأیت ابا احمد الحافظ فى المنام راکبا برذونا و علیه طیلسان و عمامة فسلمت علیه فقلت ایها الحاکم نحن لا بانزال نذکرک و نذکر محاسنک فعطف على و قال لى و نحن لا بانزال نذکرک و نذکر محاسنک. قال الله تعالىهم الْبشْرى فی الْحیاة الدنْیا و فی الْآخرة
الثناء الحسن الثناء الحسن و اشار بیده. و فى الخبر الصحیح قال: ابو ذر یا رسول الله الرجل یعمل لنفسه و یحبه الناس. قال: تلک عاجل بشرى المومن.
تبْدیل لکلمات الله اى لا تغییر لقوله و لا خلف لوعدهلک هو الْفوْز الْعظیم
و لا یحْزنْک قوْلهمْ سخن اینجا تمام شد و اختصارى است اینجا عظیم میگوید: اندوهگن مکناد ترا سخن ایشان که از دشمنان خدا سخنان زشت نابکار منکر فراوان بود اگر ایشان ترا دروغ زن دارند و بیم دهند اندوهگن مشو إن الْعزة لله جمیعا اى ان الغلبة لله و هو ناصرک و ناصرک دینک، عزت و قوت و غلبه همه خداى را است آن را عزیز کند و نصرت دهد که خود خواهد، جایى دیگر گفت: منْ کان یرید الْعزة فلله الْعزة جمیعا هر که عزت میجوید تا از الله جوید که عزت همه او راست و آنجا که گفت: و لله الْعزة و لرسوله و للْموْمنین یعنى ان العز الذی للرسول و للمومنین فهو لله تعالى ملکا و خلقا و عزة سبحانه له و صفا فاذا العز کله لله عز و جل و لا منافاة بین الآیتین.
ألا إن لله منْ فی السماوات و منْ فی الْأرْض یفعل فیهم و بهم ما یشاء و ما یتبع الذین یدْعون منْ دون الله شرکاء این ما استفهام است از روى تعجب و انکار میگوید: ما ذا یعمل الذین یعبدون غیر الله چه مىپندارند اینان و چه بدست دارند. یعنى انهم لیسوا فى شىء و لا یصنعون شیئا کقوله تعالى: إذْ قال لأبیه و قوْمه ما ذا تعْبدون آن گه گفت: إنْ یتبعون إلا الظن اى ما یتبعون الا ظنهم انها تشفع لهم و تقربهم الى الله زلفى و إنْ همْ إلا یخْرصون یقولون ما لا یکون، التخرص الافتراء و الخراص المفترى، هو الذی جعل لکم اللیْل لتسْکنوا اى لتهدوا و تستریحوا فیه و النهار مبْصرا هذا کقولهم لیل فلان نائم و اللیل لا ینام و انما ینام فیه یعنى ان النهار یبصر فیه و المعنى جعل النهار مضیئا لتهتدوا به فى حوائجکم و تنقلبوا فیه لمعاشکم، همانست که جایى دیگر گفت: و جعلْنا آیة النهار مبْصرة اى مبصرا فیه إن فی ذلک لآیات لقوْم یسْمعون سماع اعتبار و موعظة.
قالوا یعنى المشرکین من اهل مکة اتخذ الله ولدا هو قولهم الملائکة بنات الله سبْحانه تنزیها له عما قالوه هو الْغنی ان تکون له زوجة او ولد له ما فی السماوات و ما فی الْأرْض ملکا و خلقا إنْ عنْدکمْ منْ سلْطان بهذا من صلة است، اى ما عندکم فى کتاب الله حجة و حق بهذا أ تقولون على الله ما لا تعْلمون.
قلْ إن الذین یعنى اهل مکه یفْترون یختلقون على الله الْکذب لا یفْلحون هذا وقف التمام اى لا ینجون و لا یفوزون و لا یأمنون متاع اى لهم متاع فی الدنْیا یتمتعون به و بلاغ ینتفعون به الى وقت انقضاء آجالهم، متاع درین آیت بمعنى بلاغ است چنان که در سورة البقره گفت: و لکمْ فی الْأرْض مسْتقر و متاع إلى حین اى بلاغ الى منتهى آجالکم و در سورة الانبیاء مشرکان عرب را گفت: فتْنة لکمْ و متاع إلى حین یعنى و بلاغ الى منتهى آجالکم ثم إلیْنا مرْجعهمْ اى منقلبهم فى الآخرة ثم نذیقهم الْعذاب الشدید بما کانوا یکْفرون.